حمل و نقل یا ترابری به معنی جابه جایی از مکانی به مکان دیگر است و منظور از حمل ونقل شهری به مجموعه ی سیستم حمل و نقل عمومی و خصوصی در یک شهر گفته می شود.در این مقاله قصد داریم تعریف جامع ازحمل ونقل شهری ارائه دهیم انواع حمل و نقل درون شهری را بازگو کنیم و در آخر مختصری از حمل و نقل شهری در ایران را شرح دهیم.
حمل و نقل شهری به دو بخش حمل و نقل عمومی و حمل و نقل خصوصی تقسیم می شود.
1)حمل و نقل شهری شخصی
درحمل ونقل شخصی وعمومی طراحی وسیله نقلیه به منظور تعبیه استاندارد های لازم برای تعداد مسافران و میزان باری که حمل می کنند مورد بررسی و توجه قرار می گیرند . اگر پروسه حمل و نقل مربوط به جابجایی شهروندان به صورت عمومی به منظور مسافرت های شهری ، بین شهری یا برون مرزی باشد به آن حمل و نقل عمومی گفته می شود . در این نوع خدمات، سفر به صورت اشتراکی توسط افرادی ناشناس بدون توافق قبلی انجام می‌شود . اگر حمل و نقل با استفاده از وسایل نقلیه شخصی انجام شوند به تعبیری حمل و نقل شخصی نامیده می شود .
2) حمل و نقل شهری عمومی
روزانه حجم زیادی از رفت و آمدها در سطح شهر و کشور انجام می شود؛ در شهرهای بزرگ این رفت و آمدها بیشتر است. همه ی افرادی که به شغل و کاری مشغول هستند، محصلین و دانش آموزان و… همه و همه در حال رفت و آمد هستیم و ما اغلب از یک وسیله ی حمل و نقل برای رسیدن به مقصد استفاده می کنیم که این وسیله ی نقلیه یا شخصی و یا عمومی است. یکی از دغدغه ی مهم شهرهای بزرگ حجم بالای ترافیک است خیابان ها و بزرگراه ها اغلب در ساعات مشخصی بیش از دیگر ساعات در طول روز با حجم بالایی از خودروها مواجه می شوند. استفاده از حمل و نقل عمومی ایمنی بیشتری را نسبت به خودروهای شخصی خصوصاً در هنگام سفر برای مسافران ایجاد خواهد کرد که انواع حمل ونقل عمومی درون شهری عبارتند از:
- حمل و نقل ریلی : حمل و نقل ریلی در دنیا از دو منظر حایز اهمیت است:
یکی از منظر پاک بودن این حمل و نقل چون از بین انواع دیگر وسایل حمل ونقل پاکترین نوع حمل ونقل محسوب می‌شود، و دوم در مقایسه با سایر وسایل حمل و نقل ایمنی خیلی بالایی دارد.
این سیستم حمل و نقل بین مراکز تجاری و مسکونی احداث می‌شود که به آن مترو لینک می‌گویند. این نوع قطارها معمولا برای ساعات شلوغی و پر رفت و آمد برنامه‌ریزی می‌شوند. سرعت حرکت مترولینک بیشتر از سایر وسایل حمل و نقل ریلی است و در حدود 80 کیلومتر در ساعت سرعت دارد
- حمل و نقل شهری با مونوریل: به هر سیستم حمل و نقل ریلی که از یک ریل مستقل استفاده می‌کند، مونوریل می‌گویند. در این سیستم قطارها با استفاده از یک ریل حرکت می‌کنند. این ریل معمولا در ارتفاع قرار دارد، ولی به صورت زیر گذر نیز موجود است.در این سیستم واگن‌ها آویزان از ریل یا روی ریل در حرکت هستند.
- حمل و نقل شهری با تراموا: در این سیستم یک واگن یا قطار کوچک در مسیری مجزا با سایر وسایل نقلیه دیگر حرکت می‌کند و مسافران را در ایستگاه‌های هم سطح زمین، پیاده می‌کند. تراموا که نوعی قطار در سیسم حمل و نقل ریلی سبک است در محدوده خیابان‌ها کار جابه‌جایی مسافرها را بر عهده دارد. از خصوصیات تراموا می‌توان به جابه‌جایی تعداد زیاد مسافر و نزدیک بودن ایستگاه‌های آن به یکدیگر اشاره کرد. در تراموا تعداد زیادی در تعبیه شده است تا سرعت ورود و خروج مسافران بیشتر شود
- حمل و نقل شهری با اتوبوس: یکی از حقوق اساسی شهروندان وجود تعداد مناسب اتوبوس درون شهری و بی آر تی است. این مورد می‌تواند باعث شود که تعداد افرادی که از این اتوبوس‌ها نیز بیشتر و ترافیک به مقدار قابل توجهی کاهش یابد که در مدیریت بهتر ناوگان حمل و نقل درون شهری بسیار اثر گذار است و می‌تواند آن را بهبود دهد.
حمل و نقل شهری در ایران
در سال ۱۲۹۸ و در زمان صدارت وثوق الدوله نارضایتی مردم از حمل و نقل عمومی افزایش یافت و دولت مصمم شد با ایجاد یک اداره به سازماندهی و نظم بخشیدن به حمل و نقل شهری بپردازد که پس از مدتها بررسی این اداره در شهرداری ( بلدیه ) پایه گذاری گردید . در سال ۱۳۲۰ تعداد ۱۰۰ دستگاه اتوبوس در شهر تهران کار می کرد که حدود ۹۰ دستگاه بنز بود ۱۰ سال بعد در سال ۱۳۳۰ اتوبوسهای زایس روسی وارد ایران شد که در سال ۱۳۳۱ اجازه فعالیت شرکتهای خصوصی حمل و نقل هم صادر گردید .
تاسیس شرکت واحد اتوبوسرانی: با توجه به افزایش شدید جمعیت می بایستی تعداد ناوگان اتوبوسرانی افزایش می یافت لذا در سال ۱۳۴۲ به جهت سازماندهی و پاسخ به نیاز مردم کمپانی ایران ناسیونال تشکیل گردید و شروع به مونتاژ قطعات خودروهای وارداتی نمود و سالیانه یکصد دستگاه اتوبوس را تحویل خطوط می داد . در سال ۱۳۴۸ بود که اولین اتوبوس دو طبقه در ایران مونتاژ شد.
تاریخچه تاکسیرانی: تا سال‌های ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ تعدادی از اتومبیل‌های شخصی به‌عنوان کرایه در خیابان‌های تهران به جابه‌جا کردن مسافر مشغول بودند، ولی هنوز درشکه‌ها نیز جایگاه خود را داشتند و مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در سال ۱۳۲۵ شرکتی به نام ب. ب. تاکسی (B. B. TAXI) با ۱۰ دستگاه اتومبیل فیات شروع به‌کار کرده و با کرایه ۵ قران مسافران را در تهران به مقصد می‌رساند. این تاکسی‌ها پاتوقشان بیشتر جلوی هتل‌ها، سینماها و تئاترها بود و مانند آژانس‌های امروزی فقط مسافران را به‌صورت تک سرنشین یا احتمالا خانوادگی بدون آنکه مسافر دیگری را در بین راه سوار کنند به مقصد می‌رساندند، استقبال مردم از این تاکسی‌ها باعث شد که بعد از چند ماه شرکت بر تعداد خودروهای خود اضافه کرده و آن را به ۵۰ دستگاه برساند.
در همین سال‌ها عده دیگری از مردم نیز به فکر ایجاد شرکتهای خصوصی تاکسیرانی افتادند از جمله خانم فخرالدوله (شاهزاده قاجار و مادر دکتر علی امینی نخست‌وزیر دوران پهلوی) که در ۱۳۲۶ با خرید ۱۰۰ دستگاه تاکسی و تحت اختیار قرار دادن آنها به ۱۰۰ شوفر و با تاسیس سازمانی مستقل، تاکسیرانی تهران را در کنترل خود درآورد. در آن دوران مانند امروز نبود و نوع ماشین‌ها بسیار متنوع بود از ۱۳۴۷ بود که کم کم همه تبدیل به یک مدل خاص به نام پیکان شدند و بعدها در دهه هفتاد نیز کم‌کم به رنو ۲۱ و هیوندا تبدیل و امروز نیز سمند و پراید جایگزین آنها شده‌اند، در آن زمان انواع خودرو با گرفتن اجازه نامه از شهرداری تبدیل به تاکسی می‌شدند مانند: خودروهای فیات، مسکویچ، فورد، واکسال، آستین، شورلت، اپل، بنزهای ۱۷۰ و ۱۸۰ و … که همگی با رنگ کردن گلگیر‌های جلو و عقب به رنگ سفید به عنوان تاکسی مشغول به‌کار بودند. یکی از نکات جالب در رابطه با رانندگان سواری‌های کرایه این بود که تمامی آنها به هنگام رانندگی با خودروی خود باید کت و شلوار به تن می‌کردند و باید آرمی فلزی به صورت مدال را که تصویری از یک خودرو روی آن به صورت بر جسته منقوش بود روی یقه و سینه خود نصب می‌کردند.
جمع بندی
حمل ونقل همواره به عنوان مبحثی کلیدی و اساسی در مطالعات شهری و ناحیه ای مطرح است. حمل ونقل عمومی از جمله اجزای مهم و تفکیک ناپذیر حمل ونقل شهری محسوب می شود. و طراحی مناسب یک سیستم حمل ونقل عمومی کارا به خصوص در شهرها، امری ضروری است.