شناخت و آگاهی نسبت به آینده، رویایی است که از دیرباز تلاش افراد بسیاری را در طول تاریخ به خود معطوف داشته است که با کوشش متفکران دوره جدید برای پیوند میان شناخت علمی با رویای شناخت آینده، حوزه دانشی جدیدی با عنوان«آینده پژوهی» شکل گرفت. امروزه نگاه به آینده روز به روز در حال تکامل است و آینده پژوهی به عنوان یک علم درجه دوم با نظریه ها، مکاتب و پارادایم های جدید نوعی رویکرد تکاملی را به مولفه ها و ابعاد مختلف آینده فراهم کرده است.در این مقاله قصد داریم به مفهوم آینده پژوهی، ، قلمروه موضوعی و جایگاه علمی این رشته ی تلفیقی و تفاوت آینده پژوهی با آینده نگاری بپردازیم.
آینده پژوهی مجموعه تلاشهایی است کـه بـا اسـتفاده از تجزیـه و تحلیـل منابع، الگوها و عوامل تغییر و یا ثبات، به تجسم آینده های بالقوه و برنامه ریـزی بـرای آنهـا می پردازند. آینده پژوهی منعکس کننده این است کـه چگونـه از دل تغییـراتِ) یـا تغییـر نکـردن)«امروز»، واقعیت» فردا» تولّد می یابد. آینده پژوهی را معـادل لغـت لاتـین« «studies futureگرفته اند. کلمة جمع ««future به این دلیل استفاده شده است کـه بـا بهـره گیـری از طیـف وسیعی از متدولوژی ها و به جای تصور «فقط یک آینده»، گمانه زنـی هـای سیسـتماتیک وخرد ورزانه، در مورد نه فقط «یک آینده» بلکه «چندین آیندة متصـور» مبـادرت مـی شـود.آینده پژوهی، اصول و روشهای مطالعه و سـپس تصـمیم گیـری، طـرح ریـزی و اقـدام درخصوص علوم و فناوری مرتبط با آینده است. آینده پژوهی، اندیشه های فلسـفی و روشهـای علمی و مدلهای مختلف بررسی و مطالعة آینده را مطرح و با استفاده از آنهـا، آینـده هـای بدیل و احتمالی را ترسیم می کند.
قلمرو موضوعی آینده پژوهی
درباره ی موضوعات اصلی مورد توجه درحوزة آینده پژوهی اتفاق نظر چندانی وجـود نـدارد وهر کدام از آینده شناسان و متفکران برجستة این رشته، بر برخی از مؤلّفه ها تأکید بیشـترداشته اند. به نظر می رسد که موضوعات زیردر مکتوبات و اندیشه های صـاحب نظران بیشتر جلوه گر است از جمله: توسعة پایدار، علم و تکنولوژی، انرژی، توسعة تجاری و اقتصـادی،جهانی شدن، مسائل اجتماعی و سیاسی، تنوع انسانی، دموکراسـی، برابـری و حقـوق بشـر، زیسـت بـوم، محـیط ومنـابع، سـلامت و رفـاه انسـانی، آمـوزش و ارتباطـات، اختلافـات وارزشها، کار، دین، شهرنشینی و مسائل منطقه ای، جنگ و جرم، صلح و امنیـت، نهادهـای انسانی، آگاهی نسبت به آینده، خلاقیت و تأثیرگذاری بر آینده را می توان اشاره کرد.
به طور خلاصه، موضوعات کلیدی مطـرح در آینـده پژوهـی را بـه قـرار زیـردانست:
1 (مسئلة بحرانهای کلان جهانی؛ این مسئله دربرگیرندة روابـط بـین مؤلفـه هـای زیـراست: روندهای جمعیت، غذا، منابع انرژی، محیط زیسـت؛ 2) نظـام سـازمان ملـل متحـد وحکومت بر جهان؛ 3) روندهای جهانی اقتصاد شـامل: فشـارهای سیاسـی بـر اسـتانداردهای بهتر زندگی، سیاستگذاری های بهتر در سطح کلان اقتصاد، افزایش مبادلات بازرگـانی وسرمایه گذاری، نفوذ فنآوری اطلاعات،افزایش پویـایی بخـش خصوصـی؛ 4)رونـدهای جهانی سیاست 5 )چندپارگی اجتماعی 6 )بازآفرینی اجتمـاعی واثـرات زیسـت محیطـی فنــاوریهــای نــو 7 ) رونــدهای بازارهــای کــار 8 )رونــدهای آموزشــی و یــادگیری 9 (پارادایمهای جدید علمی 10)تغییر پارادایمهای فرهنگی
جایگاه علمی آینده پژوهی
گاهی این سؤال وجود دارد که آیا آینده پژوهی نوعی هنر است؟ نوعی دانش است؟ یا بـه عقیـدة بسـیاری، مشـتی بـیم و امیـد اسـت کـه لبـاس دانـش بـه تـن کـرده اسـت؟ بعضـی،آینده پژوهی را رشته ای علمی دانسته اند که از دهة نود میلادی آغاز شده است. در حالی که در غرب چند دهه است که از آینده نگری به مثابة یکی از ابزارهای مهم سیاستگذاری و تصمیم گیری استفاده می شود و حتی به عنـوان یـک رشـتة دانشـگاهی درآمده است.«عباراتی نظیر پیش بینی آینده، آینده شناسی و آینـده پژوهـی، اشـاره بـه دانشـی می کند که از حدود چهل سال قبل، توجه تعداد زیادی از دانشـمندان، محققـان و نـوآوران علوم اجتماعی را در جهان به خود معطوف کرده است».
بـرخلاف ایـن کـه «بسـیاری از رشـته هـای دانشگاهی مرسوم و محدود، کماکان بر حفظ مرزهای خود اصرار ورزیده و از پرداختن به سایر مسائل طفره میروند، مطالعات و تحقیقات آینده پژوهی از آن دسته رشته هاسـت کـه در حال دگرگون سازی قوانین متعارف است و به انواع مسـائل و اقـدامات دسـت مـی زنـد. اگرچه این رشته با رشته های دیگر فرق می کند و نمی توان آن را بادیگر رشته ها منطبق کرد، ولی میتوان گفت که همة رشته ها را به نوعی تحـت تـأثیر قـرارمی دهد و با آنها همپوشانی دارد.
تفاوت آینده پژوهی و آینده نگاری
دو اصطلاح کلیدی «آینده پژوهی» و «آینده نگاری» از مفاهیمی هستند که گاهی به جای هم به کار رفته اند اما تفاوتهای آشکاری دارند. آینده پژوهی به عنوان یک حوزه مطالعاتی گسترده که موضوع اصلی شناخت آینده ها (به صورت روشمند و سیستماتیک) است در سیر تکوینی خود با حوزه های دیگری مانند سیاستگذاری و برنامه ریزی تلفیق یافته است و منجر به شکل گیری گرایشی از مطالعات آینده پژوهی شده است که با عنوان «آینده نگاری» شناخته می شود. آینده نگاری که در ابتدا با عنوان «آینده نگاری فناوری» مطرح شده است
اینگونه تعریف می شود: «فرآیند سیستماتیک و مشارکتی است که در برگیرنده گردآوری و ایجاد چشم اندازهای آینده بلند مدت برای آگاه سازی تصمیمات حال و بسیج اقدامات مشترک است». در آینده نگاری بر دو عنصر مشارکت ذینفعان وبرنامه ریزی تاکید می شود که این عناصر لزوماً در هرمطالعه آینده پژوهی وجود ندارد و به عبارتی تمرکز بر این ارکان است که آن را از سایر مطالعات آینده پژوهی متفاوت می کند.
به علاوه یکی از مشخصه های آینده پژوهی این است که فرآیندی بلندمدت است، یعنی به پالس های دامنه دارتر یا بزرگتر، در بازه زمانی وسیع تری توجه دارد. به عنوان مثال زمانی را در نظر بگیرید که وقتی ما به ساعت نگاه می کنیم، توجه مان به ثانیه ها است یا مثلاً هنگام پرتاب موشک به فضا و خیلی کارهای دقیق نظامی، شما نیازمند دقت در حد ثانیه ها هستید. یک زمانی هم هست که شما می خواهید یک نگاه عمیق تر و کلی تری داشته باشید؛ مثلاً وقتی که داخل جنگل حاضر هستید ممکن است کودکی که همراه شما است، بپرسد که چرا من جنگل را نمی بینم چون نگاه آن کودک، لازم است نگاهی از بیرون به درون باشد، در حالی که شما داخل هستید، اما پرنده ای که بالای جنگل پرواز می کند، جنگل را می بیند. بنابراین برای آینده، شما باید نگاه خیلی درازمدت و وسیع و کلی داشته باشید.